Giá trị và nguy cơ mai một

Theo tiếng Thái, “Hạn” nghĩa là sàn, “Khuống” là sân nên có thể hiểu nôm na là cái sàn ngoài sân. Hạn Khuống được dựng bằng tre, nứa làm nơi để thanh niên nam, nữ chưa có gia đình tìm hiểu nhau thông qua việc thử tài văn chương, ứng đối giao duyên, thử tài làm ăn… rồi có thể đi đến kết duyên vợ, chồng.

Hạn Khuống có từ cổ xưa trong cộng đồng người Thái, chủ yếu là Thái đen, thường được tổ chức sau thu hoạch mùa vụ và nó không chỉ mang giá trị lịch sử mà còn là địa chỉ hàm chứa các giá trị văn hóa, xã hội, nghệ thuật, giáo dục sâu sắc, phản ánh rõ nét đời sống tinh thần, nền văn hóa phong phú, đậm đà bản sắc của dân tộc Thái. Hạn Khuống cũng là nguồn tư liệu giúp các nhà nghiên cứu có thêm tri thức về đời sống vật chất và tinh thần của dân tộc Thái.

Thông qua các hoạt động diễn ra trong sinh hoạt Hạn Khuống đã thúc đẩy thanh niên nam, nữ học chữ, học nghề, rèn luyện nhân cách sống để trở thành con người tinh thông, nhanh nhẹn, giỏi giang trong lao động sản xuất, đồng thời cũng giáo dục đạo đức, khuyên răn con người làm điều hay lẽ phải, kết nối tình đoàn kết giữa các bản mường và cộng đồng người Thái.

Hạn Khuống và những giá trị của nó là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, trong xu thế hội nhập và phát triển, nhiều phong tục tập quán tốt đẹp bị mai một. Sinh hoạt văn hóa Hạn Khuống cũng không tránh khỏi nguy cơ này.

Việc lưu truyền lại những kinh nghiệm tổ chức Hạn Khuống còn hạn chế. Những người am hiểu về Hạn Khuống ngày một hiếm. Cơ bản Hạn Khuống chỉ lưu truyền miệng trong cộng đồng, còn nội dung thì chưa được ghi lại bằng văn bản, việc tái hiện lại có nhiều yếu tố sân khấu hóa, chưa bảo đảm được nét nguyên sơ. Hiện, rất ít người biết hát và thể hiện đúng điệu hát đối đáp trong Hạn Khuống. Nếu không được bảo tồn, gìn giữ thì hội Hạn Khuống sẽ bị thất truyền, mai một theo thời gian.

Nỗ lực bảo tồn 

Hiểu rõ những giá trị và nguy cơ mai một từ thực tế của sinh hoạt văn hóa này, thời gian qua, thị xã Nghĩa Lộ đã quan tâm khôi phục và bảo tồn Hạn Khuống.

Trước hết, thị xã khuyến khích các già làng, nghệ nhân, người am hiểu về Hạn Khuống tham gia nghiên cứu, xây dựng kịch bản của loại hình sinh hoạt văn hóa này. Từ kịch bản, thị xã chỉ đạo các xã, phường, phòng, ban liên quan lên kế hoạch tổ chức lại sinh hoạt Hạn Khuống. Các khâu dựng sàn sân, diễn biến trình tự của Hạn Khuống, chuẩn bị vật dụng trên sàn đến những nhạc cụ phục vụ cho lễ hội, hát đối đáp đều được lên kịch bản cụ thể.

Ông Đồng Văn Tiếp - người chuyên làm sàn Hạn Khuống ở thị xã Nghĩa Lộ cho biết: “Trong hội Hạn Khuống, dựng sàn là khâu quan trọng nhất và phải tuân theo những quy chuẩn nhất định". Những quy chuẩn này, theo sự tư vấn của những người am hiểu như ông Tiếp, đều đã được cụ thể hóa trong kịch bản phục dựng sinh hoạt Hạn Khuống. Cùng đó, thị xã mở các lớp truyền dạy thổi khèn, pí, sử dụng các đạo cụ phục vụ hội Hạn Khuống, đặc biệt là truyền dạy các bài hát (khắp) đối đáp trong hội Hạn Khuống, nhất là điệu hát Hăn nê - điệu hát cơ bản chủ đạo trong hội.

Trong hội Hạn Khuống, hát đối đáp cũng là một phần rất quan trọng. Nghệ nhân dân gian Điêu Thị Xiêng ở xã Nghĩa An (thị xã Nghĩa Lộ) cho biết: “Hội Hạn Khuống của đồng bào Thái ở các tỉnh vùng núi phía bắc đều giống nhau ở hình thức tổ chức cũng như ý nghĩa, nhưng lại khác nhau ở lối hát. Giống như điệu Quan họ là đặc trưng ở Bắc Ninh thì điệu Hăn nê là lối hát chỉ có duy nhất ở đồng bào Thái vùng Mường Lò.

Còn các tỉnh khác như: Sơn La, Điện Biên, đồng bào Thái không hát Hăn nê mà họ dùng những làn điệu riêng để thể hiện như Hà ơi... ơi...ơi... Có thể thấy, Hăn nê là lối hát đặc trưng trong hội Hạn Khuống ở Nghĩa Lộ nói riêng và vùng Mường Lò nói chung. Người biết hát Hăn nê giờ không hiếm, nhưng không phải ai cũng hát luyến láy được một cách nhuần nhuyễn”.

Là người từng được tham gia và nghiên cứu nhiều về Hạn Khuống, đặc biệt là các điệu hát đối đáp trong Hạn Khuống, bà Xiêng đã được thị xã mời dạy các lớp khắp Thái, nhất là hát Hăn nê trong Hạn Khuống cho các thành viên đội văn nghệ chủ chốt của các xã, phường. Ngoài ra, bà còn tranh thủ truyền dạy thêm cho lớp trẻ, cho đội văn nghệ của xã, giảng giải cho các em hiểu ý nghĩa trong từng lời hát để các em tiếp thu, thể hiện sâu sắc hơn.

Với việc chuẩn bị các điều kiện cơ bản cho hội Hạn Khuống, Nghĩa Lộ đã tổ chức các hội Hạn khuống cấp thị xã để giới thiệu, quảng bá, tuyên truyền trong đồng bào các dân tộc và giới thiệu tới du khách về nét văn hóa đặc sắc này. Sau đó, thị xã đã chỉ đạo các xã, phường tổ chức riêng hội Hạn Khuống luân phiên nhau vào những dịp Rằm tháng Giêng, Tuần lễ du lịch văn hóa Nghĩa Lộ - Mường Lò.

Giờ đây, đến với xã Nghĩa An và Nghĩa Lợi, lúc nào cũng thấy một sàn sân để tổ chức hội Hạn khuống tại nhà văn hóa xã, còn các nam thanh nữ tú thì đều biết hát đối đáp, trao duyên và thổi khèn, pí… Đây cũng là cơ sở để Nghĩa Lộ xây dựng và bảo tồn bản làng truyền thống của đồng bào Thái vùng Nghĩa Lộ - Mường Lò ở Nghĩa An và Nghĩa Lợi, tạo điểm nhấn, nét văn hóa đặc trưng và ngày càng thu hút khách du lịch đến với Nghĩa Lộ - Mường Lò.

Bà Lò Thị Huân - Bí thư Thị ủy Nghĩa Lộ, Chủ nhiệm Đề tài “Nghiên cứu bảo tồn Hội Hạn Khuống của đồng bào Thái vùng Mường Lò - Nghĩa Lộ” (bên phải) gặp gỡ nghệ nhân thu thập thông tin về hội.

Đường đến di sản

Với những nỗ lực trong khôi phục bảo tồn Hạn Khuống, thị xã Nghĩa Lộ đã được UBND tỉnh phê duyệt thực hiện Đề tài “Nghiên cứu và bảo tồn hội Hạn Khuống của đồng bào Thái vùng Mường Lò - Nghĩa Lộ”. Các nhóm thực hiện Đề tài đã nghiên cứu, sưu tầm, tìm hiểu và khai thác các nguồn thông tin, số liệu về nguồn gốc, ý nghĩa, thời gian diễn ra, đối tượng tham gia, diễn biến của hội và lời khắp trong hội Hạn Khuống của các địa phương trong vùng tổ chức.

Đồng thời, nghiên cứu, tìm hiểu thêm hội Hạn Khuống từ các địa phương có đông đồng bào Thái sinh sống như: Điện Biên, Sơn La, Lai Châu. Sau đó, nhóm thực hiện Đề tài đã biên soạn kịch bản hội Hạn Khuống, tổ chức hội thảo khoa học về lời khắp trong Hạn Khuống và tổ chức hội Hạn Khuống báo cáo Hội đồng Khoa học tỉnh đánh giá, nghiệm thu. Qua đánh giá, Đề tài đã đạt loại xuất sắc và tiếp tục được đề nghị công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Việc Đề tài được nghiệm thu, đánh giá cao đã tạo điều kiện cho thị xã tiếp tục thực hiện bảo tồn và phát huy hội Hạn Khuống. Bà Lò Thị Huân - Bí thư Thị ủy Nghĩa Lộ, Chủ nhiệm Đề tài cho biết: “Đề tài mang tính ứng dụng cao trong thực tế cuộc sống, bởi hội Hạn Khuống giờ đây không chỉ được lưu truyền bằng miệng, bằng mô tả qua trí nhớ mà đã trở thành văn bản có kịch bản, có hình ảnh minh họa được mô tả chi tiết nên địa phương nào cũng có thể tổ chức được mà vẫn bảo đảm được giá trị truyền thống.

Và để phát huy hội Hạn Khuống trên địa bàn thị xã, Nghĩa Lộ tiếp tục khuyến khích các già làng, nghệ nhân truyền dạy các làn điệu dân ca Thái, lời hát đối đáp, tuyên truyền về ý nghĩa của hội Hạn Khuống, chỉ đạo các xã, phường luân phiên tổ chức hội này trong các dịp lễ tết, lúc nông nhàn.

Điều đó, đồng nghĩa với việc xã, phường nào cũng phải am hiểu về Hạn Khuống, xây dựng các đội thanh niên nam nữ am hiểu và thể hiện tốt các làn điệu, cách thức chơi hội Hạn Khuống… nhằm phục dựng, bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống này. Tiếp đó, thị xã sẽ đẩy mạnh việc quảng bá, giới thiệu về Hạn Khuống nói riêng và những nét văn hóa đặc sắc nói chung của đồng bào Thái vùng Mường Lò - Nghĩa Lộ”.

Với việc khôi phục, bảo tồn, giữ gìn và phát huy như vậy, hội Hạn Khuống đã và đang đi sâu vào tâm hồn mỗi người và dần trở thành nhu cầu, nét sinh hoạt văn hóa không thể thiếu trong đời sống tinh thần của đồng bào Thái ở thị xã. Đó cũng chính là yếu tố cốt lõi nhất, để Hạn Khuống sớm đến gần hơn với danh hiệu Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.

 Hạnh Quyên