Thầy giáo Lê Thanh Tùng cho biết: "Sau khi tốt nghiệp Đại học Thể dục Thể thao Bắc Ninh, tôi về thị xã Nghĩa Lộ dạy tại Trường Tiểu học và THCS Lý Tự Trọng. Tuy bố mẹ tôi đều không phải là người dân tộc Thái nhưng được sinh sống trên mảnh đất tổ của người Thái đen Mường Lò – Nghĩa Lộ, được thụ hưởng, giao thoa nền văn hóa đặc trưng của bản làng, của đồng bào Thái nên tiếng nói, chữ viết và những phong tục tập quán hay lễ hội đặc sắc đã thấm đượm trong tâm thức”.
Năm 2010, thầy Tùng được giới thiệu và tham gia vào Hội Bảo tồn tri thức dân tộc Thái tỉnh Yên Bái trực thuộc Mạng lưới bảo tồn tri thức bản địa dân tộc Thái Việt Nam. Từ khi tham gia, thầy giáo Tùng tích cực tìm hiểu, sưu tầm các bài hát, các câu đố đồng giao, các luật tục và các lớp tập huấn để tìm hiểu sâu hơn về văn hóa nhằm góp phần lưu giữ những nét văn hóa đặc sắc của đồng bào Thái trên địa bàn thị xã Nghĩa Lộ nói riêng và dân tộc Thái cả nước nói chung.
Với niềm đam mê tìm hiểu về văn hóa bản địa, thầy Tùng đã cùng với những người bạn cùng sở thích tới gặp nghệ nhân Lò Văn Biến ở bản Cang Nà, phường Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ để xin học chữ Thái cổ. Thầy Tùng cho biết, việc học chữ Thái không khó, chỉ ba tháng là có thể đọc, ghép vần, hiểu nghĩa, một năm có thể đọc thông viết thạo, dịch được sách nhưng cần phải có sự say mê, tâm huyết. Nhờ được nghệ nhân hướng dẫn một tuần 3 buổi nên qua hơn một tháng theo học, thầy Tùng đã biết cách ghép âm, nhớ các mặt chữ khi ghép và dần đọc được các bài văn cổ.
Khi đã biết đọc, thầy giáo Tùng tiếp tục mượn những cuốn sách Thái cổ của nghệ nhân Lò Văn Biến để đọc và tìm hiểu. Càng đọc càng hiểu, thầy Tùng càng say mê hơn những "giá trị phi vật thể” của đời sống tinh thần và nền văn hóa vô cũng phong phú, đặc sắc, ở đó có những làn điệu dân ca, những bài hát giao duyên, những câu tục ngữ, câu nói cổ… rất sâu sắc và thấm đậm cái tình, cái nghĩa của nguời Thái Tây Bắc.
Mỗi khi ai đó muốn biết về chữ Thái cổ, thầy giáo Tùng đều say sưa phân tích một cách hệ thống và dễ nghe, dễ hiểu nhất. Rằng "sách Thái cổ tạm chia làm ba loại, gồm: sách truyện thơ, trường ca dân gian; sách dạy đạo đức, nhân cách làm người; sách về phong tục tập quán, xem ngày lành tháng tốt. Trong đó, sách về thơ, trường ca dân gian ca ngợi cuộc sống, tình yêu phong phú hơn cả.
Trong số này, tác phẩm "Xống chụ xon xao" (Tiễn dặn người yêu) đã làm thổn thức bao thế hệ. Trong kho tàng văn hóa của dân tộc Thái, chữ Thái cổ được coi là di sản tinh thần, kết tinh trí tuệ của tổ tiên để lại, chỉ còn lưu giữ trong các sách cổ ghi chép về văn học, phong tục, luật tục, lịch sử hoặc trong các gia phả, tộc phả. Từ sự yêu thích, say mê chữ Thái cổ, thầy giáo Tùng còn tích cực khuyến khích các em học sinh trong trường cũng như những người yêu thích văn hóa Thái trên địa bàn thị xã Nghĩa Lộ tham gia các lớp học chữ Thái cổ miễn phí do thầy tự mở.
Qua đó, nhiều người đã biết đọc, biết viết chữ Thái cổ của dân tộc mình và được nghe thầy kể về những câu chuyện, sự tích, những phong tục tập quán đặc sắc cần được lưu giữ. Bên cạnh đó, bản thân thầy còn tự tìm tòi, học hỏi cách chơi và cách làm các loại nhạc cụ dân tộc Thái từ các nghệ nhân hay những già làng. Đến nay, thầy có thể sử dụng thành thạo pí tam tặn, pí pặp và nhiều loại nhạc cụ khác.
Cùng với niềm đam mê văn hóa Thái của mình, thầy giáo Lê Thanh Tùng đã tham mưu giúp Phòng Giáo dục và Đào tạo thị xã chỉ đạo các nhà trường đưa chương trình học múa xòe vào học ngoại khóa. Từ tập thử cho vài lớp, đến nay, lượng học sinh mỗi năm tham gia đều đạt trên 600 em học sinh. Môn học ngoại khóa này đã giúp các em học sinh cảm nhận những giá trị văn hóa đặc sắc của quê hương Mường Lò – Nghĩa Lộ. Từ một môn học ngoại khóa, đến nay, Phòng Giáo dục và Đào tạo thị xã đã tổ chức hội thi xòe Thái hàng năm cho các em học sinh tiểu học và THCS trên địa bàn.
Năm 2013, thầy Tùng cùng nghệ nhân Lò Văn Biến và các nghệ nhân khác ở Mường Lò tham gia màn nhạc cụ để tạo nên màn biểu diễn 6 điệu xòe cổ của đồng bào dân tộc Thái Nghĩa Lộ xác lập Kỷ lục Guinness Việt Nam. Năm 2014, tham gia cùng với nghệ nhân Lò Văn Biến sưu tầm và biên soạn cuốn ca dao, tục ngữ, đồng giao và câu đố Thái tỉnh Yên Bái và tham gia Đề án phục dựng hội Hạn khuống, hoàn thành hồ sơ xét công nhận hội Hạn khuống là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Với niềm đam mê trong tìm hiểu văn hóa Thái, thầy giáo Lê Thanh Tùng đã góp phần không nhỏ trong việc gìn giữ những giá trị văn hóa Thái đặc sắc của vùng đất Mường Lò – Nghĩa Lộ, cùng với chính quyền địa phương và người dân bản địa làm sống lại những giá trị văn hóa dân tộc Thái lưu giữ cho thế hệ sau.
Nguyễn Nhật Thanh
