Cùng với việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa tinh thần thông qua việc thường xuyên tổ chức các lễ hội, mặc trang phục truyền thống hàng ngày, người Thái nơi đây còn có nền văn hóa ẩm thực rất ngon và lạ khiến ai đó đã được thưởng thức một lần cũng khó lòng quên được.

Một trong số các món ăn đặc sản cổ truyền phải nói tới, đó chính là cơm lam. Theo quan niệm và cách lý giải của người Thái Mường Lò, cơm lam không đơn thuần chỉ là món ăn trong bữa cơm hàng ngày mà nó còn gắn với văn hóa, sự sống và tín ngưỡng dân gian. Người Thái tin rằng, ngoài thế giới mà mọi người đang sống quen gọi là nhân gian, còn có một thế giới của người trời – Mường Then, là nơi ở của các vị thần, tổ tiên và các linh hồn.

Ở Mường Then, có 12 vị thần tối cao cai quản trời đất, trong đó Then Chất-Chát là vị thần quyết định tới việc sinh tử, cho một linh hồn trên trời xuống nhân gian làm người và trở về trời sau khi người ấy mất đi.

Theo chuyện kể thì khi xuống nhân gian, các linh hồn đều ăn cơm lam nên từ xưa người Thái đã có phong tục ngay khi sinh con, người mẹ đã ăn cơm lam treo cùng nhau thai của đứa trẻ nơi bìa rừng như một thủ tục thông báo về sự ra đời của đứa trẻ Then Chất-Chát.

Nếu không, đứa trẻ sẽ không được ghi tên trong sổ sinh tử mà chỉ được chỉ được xem như kẻ “ngụ cư” và sau này sẽ không được về Mường Then khi tuổi già, sức yếu.

Để làm ra được món cơm lam ngon và có dấu ấn riêng của dân tộc mình, người Thái Mường Lò thường rất cầu kỳ, kỹ lưỡng trong việc chọn nguyên liệu. Đầu tiên phải chọn đồ đựng là là một ống tre hoặc ống nứa thon dài không to, không nhỏ và phải là cây còn non, tươi xanh để khi nấu cơm, lửa không bén vào gạo và chất nhựa trong vỏ sẽ ngấm sâu vào cơm làm cho cơm có vị ngọt và mùi hương tự nhiên.

Những cây nứa được tìm cũng phải là cây ít lá và chỉ cao độ 2m. Sau khi chặt phần ngọn và gốc thì cho khoảng ba khúc dài chừng 30cm để thổi cơm. Những cây nứa này khi lắc nghe thấy có tiếng nước lọc xọc bên trong, nước trắng trong hơi ngọt và dịu thơm.

Người ta thường gọi đó là nước của trời và lấy thứ nước này để nấu cơm. Thứ gạo chọn để nấu cơm thường phải là nếp nương ở xã Tú Lệ (huyện Văn Chấn) hoặc nếp cẩm trồng ở hai huyện vùng cao Mù Cang Chải, Trạm Tấu. Gạo trước khi được đem đi “lam” sẽ được ngâm khoảng 3- 4 tiếng, sau đó vo sạch, rắc ít muối và trộn đều với nước gừng rồi đổ vào ống nứa đã có sẵn nước.

Khi gạo đổ vào, không nén chặt mà để cách miệng ống 5cm để khi gạo chín nở ra sẽ tự bít đầy ống. Nếu thấy ống nứa có ít nước, có thể thêm nước suối nguồn xâm xấp vào gạo.

Sau đó, đem nút miệng ống lại bằng lá dong hoặc lá chuối khô. Đốt lửa dựng các ống quanh bếp lửa, có thể nướng ống cơm lam bằng than củi, than tre hoặc rơm khoảng một giờ, khi cơm sủi thỉnh thoảng nhấc ra dằn mạnh ống xuống đất để gạo dồn xuống phía dưới cho hạt cơm săn chắc. Nước cạn, mới đặt ống nằm ngang và nướng xoay đều.

Khi mùi thơm bốc lên là cơm đã chín.  Khi cơm chín, chẻ bỏ lớp cháy đen bên ngoài ống cơm thật khéo léo cho đến khi bao bọc phần ruột cơm chỉ là một lớp nứa mỏng, xắt mỗi ống ra thành năm hay bảy khúc. Khi ăn chỉ cần bóc bỏ lớp nứa bên ngoài. Cơm lam thường được dọn ra ăn cùng với thịt gà hay thịt lợn rừng nướng (những thứ thịt này cũng được nướng trong ống tre). Tuy nhiên, cơm lam ngon nhất vẫn là khi ăn với muối vừng.

Ngày nay, cơm lam của người Thái Mường Lò đã không chỉ được biết đến như một món ăn dân tộc, được các gia đình người Thái làm để tiếp khi có khách quý đến nhà mà còn được làm để phục vụ khách du lịch khi đến với  thị xã Nghĩa Lộ và mang đi giới thiệu ở các hội chợ thương mại trong và ngoài tỉnh nhằm quảng bá cho một  loại đặc sản của quê hương Yên Bái.

  H.O