Bởi vậy, không biết từ khi nào dân gian đã có thuật ngữ “vua bếp” và tôn thờ lửa như thế lực quyền năng có khả năng thiêu đốt mọi thứ và cũng có thể ban phát cho con người mọi thứ vì nó nằm trong 5 yếu tố ban đầu gồm kim, mộc, thủy, hỏa, thổ để sinh ra vạn vật. Vì quan niệm ấy nên khi làm một ngôi nhà mới hầu hết các dân tộc từ bắc đến nam đều tính toán rất kỹ nên vị trí đặt bếp, hướng bếp (cửa bếp), chọn ngày, chọn người nhóm bếp… Ngay cả việc mua một chiếc bếp gas bây giờ cũng vậy, nhiều người cũng phải xem ngày, giờ, người bật bếp để cầu mong cho mọi sự trong gia đình đều được như ý muốn. Cuối năm nhà nào cũng làm lễ cúng Táo quân vào 23 tháng Chạp.

Trở lại với việc vì sao người dân ở nhiều dân tộc kể cả người Kinh trước đây đặc biệt coi trọng việc lửa trong những ngày tết? Đó là do quan niệm lửa giữ vượng khí trong nhà khi bước vào năm mới. Trong nhà có lửa thì tà ma không thể vào nhà làm hại. Thế nên trong lời cúng Táo quân nhiều người thường cầu mong vua bếp phù hộ độ trì cho gia chủ quanh năm bếp nhà đỏ lửa. Nhà nào không may bị tắt bếp trong đêm 30 hay mồng 1 tết thì buồn lắm vì họ cho rằng năm ấy làm ăn sẽ thất bát và tắt bếp cũng đồng nghĩa với việc sẽ chẳng có nhiều thứ để mà đun nấu.

Về ý nghĩa thực dụng thì giữ lửa trong những ngày tết cũng là để bảo quản và chế biến thức ăn như sấy lạp xưởng, thịt khô, lấy than chắc nỏ nướng thịt. Ở vùng rừng núi hoang vu xưa kia có nhiều thú giữ và những ngày tết không ai lên rừng nên rừng sẽ yên ắng hơn và thú dữ lợi dụng dịp này mò vào làng bản bắt vật nuôi và dễ làm hại con người. Do đó, nhà nhà giữ bếp và mùi khói lửa cũng làm cho thú dữ e sợ mà không gây ảnh hưởng cho đời sống của người dân.

Để giữ được lửa trong ngày tết, mỗi gia đình phải tìm sẵn trước đó nhiều ngày một cây củi to (củi cái) đã khô hẳn, chắc và nếu là loại gỗ có tinh dầu càng tốt vì gỗ vừa bén than vừa tỏa ra mùi thơm và ngăn ngừa cảm mạo. Tuy nhiên, loại gỗ này khá hiếm nên thông thường nhiều nơi người ta chọn loại củi sồi. Cây củi này đã được đốt cho cháy kỹ trước khi đi ngủ. Các thành viên trong gia đình thường ngồi quây quần xung quanh bếp sưởi lửa, trò chuyện, chế biến thức ăn và xem ngọn lửa của cây củi cái năm nay cháy thế nào để đoán vận làm ăn.

Nếu cây củi cháy đều mà than đượm hồng, nhất là khi cháy mà lại nghe có tiếng phì phì nhè nhẹ và phun những tia lửa dài sáng xanh thì gia chủ mừng lắm vì đó là “lửa cười” mà lửa cười thì người no. Trước khi đi ngủ, chủ nhà lấy một miếng thịt, một cục xôi nhỏ cỡ ngón tay cái thả vào bếp lửa và đổ một ít rượu vào bếp tượng trưng cho sự biết ơn của gia đình và mời vua bếp cùng ăn tết. Thịt và xôi đã cháy hết thì bếp được dọn dẹp thật sạch. Những cây củi nhỏ chưa cháy hết phải dụi tắt hẳn bỏ ra ngoài. Toàn bộ tro bếp được vùi gọn vào đầu cây củi cái để ủ nóng chỉ để hở một khoảng nhỏ gọi là miệng củi để lấy ô xy cho củi cháy.

Sau đó, lấy tấm sắt hoặc phiến đá mỏng dẹt, gạch quây kín xung quanh kiềng bếp đề phòng chó, mèo nằm sưởi bị lửa bắt vào lông gây bỏng chạy lên mái nhà hoặc chỗ có chất dễ cháy gây nên hỏa hoạn. Người lớn thường dặn con cháu trong những ngày tết không được đun củi tươi, vứt lá bánh, lá tươi, rác, xương xẩu đã gặm vào bếp vì làm như thế là không tôn trọng vua bếp, bắt vua bếp phải ăn những đồ thừa của người trần. Có khi người lớn còn dọa con cháu rằng nếu đun củi tươi, ném lá tươi vào bếp là vua bếp sẽ phạt cho sau này chưa già mặt mũi đã héo hon. Thực chất là người lớn vừa muốn tôn kính thần lửa vừa muốn ngăn ngừa không đưa những thứ đó vào bếp để dễ dàng giữ được lửa.

Hoàng Nhâm